ÖNSÖZ

Mikro Mobilite Teknolojileri(MİMOTEK) Derneği Yönetim Kurulu üyesi Mustafa Cihan Birinci ile birlikte Mimar ve Mühendis Dergisinin “Kent içi Ulaşımda Sürdürülebilirlik ve Mikro Mobilite” konulu sayısı için kaleme aldığımız çalışmayı sizlerle paylaşıyorum…

GİRİŞ

İstanbul genelinde 2013 yılı itibari ile hizmet vermekte olan İSBİKE akıllı bisiklet paylaşım sistemleri 2021 yılının ilk 7 ayındaki verilere göre, 281 istasyonunda hizmet veren 2503 bisikleti ile 118 bin den fazla abone sayısına ulaşmış ve 426 binin üzerine kiralama gerçekleştirilmiştir. Avrupa yakasında 146, Anadolu yakasında 135 adet istasyon ile Türkiye’nin en geniş bisiklet kiralama ağına sahip olan İSBİKE çalışmaları kapsamında bisiklet kültürünü topluma yaymak ve İstanbullulara bisiklet kullanım alışkanlığını kazandırmak üzere gerçekleştirilen bisiklet okulu çalışmalarında yaklaşık 3500 vatandaşımıza bisiklet kullanımı ve farkındalık eğitimi verildiği ifade edilmektedir. 

Dünya genelinde bisiklet paylaşımı için, kamu-özel sektör ve sivil toplum kuruluşlarının katılımları ile birçok farklı iş modelinin önerildiği görülmektedir. (Tablo 1)   

Fransa’nın Lyon şehrinde, özel sektör tedarikçisi ve özel sektör işletmecisi Velo’v firması, La Rochelle şehrinde özel sektör tedarikçisi ve kamusal işletmeci Velo Yelo, Budapeşte’de kamusal tedarikçi ve özel sektör işletmecisi MOL Bubi ve Çin’de Kamusal tedarikçi ve kamusal işletmeci Guangzhou Public Bikes firmaları alternatif bisiklet paylaşım sistemi işletme finans modellerinde birer örnek teşkil etmektedir. Tablo 1 de dünya genelinde kullanılmakta olan bazı bisiklet paylaşım sistemleri ve işletmeci türleri verilmektedir. (Tablo 2) 

Bisiklet Paylaşım Sisteminin Amaçları / Yararları 

Mikro hareketlilik araçları içerisinde en uzun ömürlü olanı, şimdiki adı ile mikro hareketliliğin atası konumunda görülebilen bisiklet kullanımı çevre ve insan için birçok avantajı beraberinde getirmekte, bazı toplumsal sorunlara çözüm sunmakta sürdürülebilir ulaşım için bir kapı aralamaktadır. Esnek ve çok yönlü bir ulaşım aracı olması, diğer ulaşım türlerine göre satış maliyetlerinin çok düşük kullanım maliyetlerinin ise diğer türlere göre neredeyse yok seviyesinde olması bisiklet ulaşımına elverişli coğrafyalarda bisiklet kullanımını spordan ziyade bir ulaşım aracı olarak bu günlere kadar taşımıştır. Trafik sıkışıklığının, fosil yakıtlara olan bağımlılığın ve emisyon değerlerinin azaltılmasına önemli bir katkı sunma potansiyeline sahip olan bisikletin yerel yönetimlerce desteklenmesi, güvenli kullanım ağının genişletilmesi gerekmektedir. Özellikle büyükşehirlerde, karayolu trafiğinde kendilerine ait bir yolları bulunmaması ve motorlu taşıtlara görece yavaş kaldığından kazalardan kaçınma imkanı düşük olması bisikletli yolcuların sürüş güvenliği bir çok açıdan tehdit oluşturmakta, giderek küçülen evler ve apartman yaşamında bisiklet park ve depolama imkanlarının bulunmaması ve çalınma riski gibi hususlar bireyleri bisiklet kullanımından uzaklaştırmaktadır.  

Bisiklet paylaşım sistemleri, bisiklet sahipliği ve güvenli depolanması gibi sorunlara çözüm anlamında önemli bir adım olarak görülmektedir. Özellikle raylı sistemler gibi yüksek yolcu taşıma kapasitesine sahip sistemlere erişimde “ara ulaşım modu” olarak değerlendirilme imkânı bulunan bisikletler için paylaşım sistemlerinin bu tür lokasyonlarda konumlandırılması, ulaşım ihtiyacını gidermede bisikleti önemli bir rol sahibi yapacak ve sürdürülebilir ulaşımı sağlamak üzere toplu taşımacılığın en büyük destekçilerinden biri yapacaktır. 

Dünya genelinde bisiklet paylaşım sistemleri incelendiğinde, Denver B-Cycle sistemini kullanan üyelerin %43’ü otomobil yerine bisiklet ile seyahat etmeye başladıkları (Denver B-Cycle, 2010), Paris’te yer alan Velib’in işletmeye açıldığı ilk yılda Paris’te trafik sıkışıklığını %5 azalttığı (Bremner, C., Tourres, M., 2008), Montreal’deki Bixi sistemi sayesinde 400 kişilik yeni istihdam sağlandığı (Bixi, 2010), Minneapolis’deki Nice Ride sistemi kullanıcılarının %23’ünün daha önce araba ile seyahat ettiği (Nice Ride, 2010), Lyon kentinde bisiklet sisteminin işletmeye açıldığı ilk yılda bisiklet kullanımı %44 artış gösterdiği (Buhrmann, S., 2008) gibi bir çok örnekle karşılaşılmaktadır. Bu da bizlere uygun altyapı ve sistemin temin edildiğinde bisiklet kullanımının insani ihtiyaçlar ve ulaşım için halen etkili bir tercih olacağını göstermektedir. 

Planlamaya Başlamadan Önce 

Bir bölgede bisiklet paylaşımı sistemi planlamaya başlamak üzere bazı öncelikli konuların göz önünde bulundurularak değerlendirilmesi gerekmektedir. Sistemin birincil ve ikincil hedeflerinin neler olacağı, otomobil ve otobüs gibi mevcut ulaşım araçlarına olan bağımlılığı azaltmak, araç park alanı ihtiyacının azaltılması, terkedilmiş bisikletlerin oluşturduğu alan işgalinin önlenmesi gibi faydaların tespit edilmesi, sistemin verimli kullanımı için bu kapsamda planlanması sonraki adımlar için hayati öneme sahip olacaktır. 

Sistem gereksinimlerini belirlemek üzere, hizmetin kaç kişilik bir kitleye hitap edeceğinin hedeflenmesi, hangi coğrafi bölgede, ne kadar bir alan kapsamında sunulacağının değerlendirilmesi, bisiklet kullanım sıklığı ve uzunlukları göz önünde bulundurularak üyelik türleri ve kullanıcı profili tiplerinin belirlenmesi ve bisiklet ihtiyacının bu aşamada tespit edilmesi gerekmektedir. Bir diğer hususta mevcut kapasite ve imkanların neler olduğunun saptanması olacaktır. Bu kapsamda mevcut durumda sistemi işletmek ve desteklemek için yeterli personel sayısının ve bu personellerin ihtiyaç duyacağı eğitimlerin tespit edilmesi gerekmektedir. İş gücü ile birlikte, bisiklet istasyonları ve park alanları için sistem altyapısını ve ihtiyaçlarını karşılayacak mevcut altyapının yeterliliği ile ilgili bu aşamada etüt çalışmaları gerçekleştirilmelidir. 

Bütün kapsam ve imkanlar değerlendirildikten sonra ihtiyaç duyulan sistemin kurulum ve işletmesinin kamu veya özel hangi finansal kaynaklarla gerçekleştirileceğinin kararlaştırılması, mali açıdan sistemin desteklenmesi için sponsorluk vb yöntemlerin değerlendirilmesi ve işletme maliyetleri ile sistem iyileştirmeleri ve yenilemelerinin nasıl finanse edileceğinin belirlenmesi gerekmektedir.  

Bisiklet Paylaşım Sistemi

İş ve İşletme Modelleri 

Amaca Özel (Ad Hoc) Sistemler: Bu sistemlerde, bisikletler kilitsiz bir şekilde belirli noktalara bırakılır. Bisikletlerin ortak kullanıma açık olduğunu göstermek için belirli bir renge boyanır ya da işaretlenir. Herkes istediği gibi bisikletleri alıp kullanabilir. Bu sistemin avantajları, hiçbir teknolojik altyapı ve işletme masrafı olmadığı için en düşük maliyetli bisiklet paylaşım modeli olması ve kullanıcıların istediği bisiklet    modelini kullanabilmesidir. Bisikletlerin ne kadar kullanıldığı ve kim tarafından kullanıldığında dair hiçbir verinin tutulamaması, rastgele bölgelerde bırakıldığı için ihtiyaç duyduğunuz yerde bisiklet bulmanın zorlaşması, bisikletler kolayca çalınabilir, hasar görebilir olması, tehlikelere açık ve güvenlik zafiyeti olması da dezavantajları olarak belirtilebilir. 

Bisiklet Garajları (Bike Corral): Bisikletler merkezi bir yerde depolanır ve kilitlenir. Kilitlerin anahtarları merkezi bir yerde olan bir kişide bulunur ve buradan yönetilir. Bu sistemde bisikletlerin işletme saatleri içinde bisiklet garajlarının olduğu yerden alınıp bırakılmak zorunluluğu vardır. Yatırım maliyetlerinin görece düşük olması, tercihe bağlı istenilen bisiklet modelinin kullanılabilmesi, merkezi yönetim ile kontrol edilebilirliğin sağlanması gibi avantajları bulunurken, yer tahsisi, personel ihtiyacı gibi maliyetler söz konusu olmakta ve bisikletlerin belirli noktadan alınıp bırakılmasının gerekliliği ihtiyaca karşılık verme ve esneklik özelliğinin bulunmamasına sebep olmaktadır.  

Elektronik Anahtar Kutuları: Elektronik anahtar kutuları kullanılarak bisiklet anahtarları emniyet altına alındığı ve bisiklet kullanımı hakkında kayıt tutulduğu sistemlerdir. Özel tasarlanmış bisiklet istasyonlarına ve duraklara ihtiyaç duymayan bu sistemlerde anahtar kutuları hemen bisiklet park demiri üzerine bisikletlerin yanına monte edilebilmektedir. Bisikletlerin üzerinde entegre U kilit bulunduğu için kullanıcı istediği park demirine bisikleti kilitleyebildiği için kullanım kolaylığı sağlayan bu sistem, istasyonlar arası dengeleme hizmeti yapılmadığı için bisiklet paylaşımı yönetimi en düşük maliyetli sistem olarak görülmektedir. Ancak kullanıcıların bisikletleri belirli yerlerden alıp aynı yerlere bırakmak zorunda olması sebebiyle esnekliği düşük görülen sistemde, her bir bisikletin kendine ait bir elektronik anahtar kutusu ve bölgesel yönetim ve kontrol mekanizmasına ihtiyaç duyulmaktadır.  

Kiosk – İstasyon Bazlı Sistemler: Belirli bölgelerde istasyon ve kiosk olarak kurulumu yapılan ve bisikletlerin kilitlenerek elektronik olarak kontrol edilen sistemlerdir. Bu sistemde bisikletlerin güvenliği oldukça yüksek ve 7/24 ulaşılabilir durumda olup, kiosk noktaları sistemin nerede olduğunu belirli kılmakta, yazılım sayesinde bisikletlerin ne kadar kullanıldığı ve nerede olduğunu tespit etmek mümkün olmaktadır. İlk kurulum ve işletme maliyetleri açısından en pahalı çözüm olan sistemde özel tasarlanmış ve elektronik donanıma sahip bisikletlere ihtiyaç duyulmakta ve bisikletler yalnızca istasyonlara bırakılabildiği için sistem esnekliği düşük olmaktadır.   

İstasyondan Bağımsız (Free Floating) Sistemler: İstasyon bazlı bisiklet paylaşım sistemlerinin durağa bağlı ve bu nedenle çok esnek bir bisiklet teslim seçeneği sunmaması nedeniyle 2017 yılından itibaren istasyondan bağımsız (Free Float) sistemler yaygınlaşmaya başlamıştır. İstasyondan bağımsız sistemlerde durak ve park üniteleri bulunmadığı için sistem altyapı gereksinimleri ve yatırım maliyetleri oldukça düşmektedir. Ancak tüm sistem operasyonları bisiklet üzerinde bulunan IoT cihazlar üzerinden gerçekleştirildiği için bisiklet maliyetleri yükselmektedir. İstasyondan bağımsız bisiklet sistemlerinin getirdiği en büyük avantaj son kilometre olarak tabir edilen (Last Mile) ulaşım sorununa getirdiği esnek çözümdür. Kullanıcılar ulaşmak istedikleri son noktaya kadar gidebildiği için daha esnek bir ulaşım alternatifi sunulmaktadır. Fakat bisikletler gelişi güzel park edildiği için kent estetiği açısından olumsuz görüntüler oluşabilmektedir. 

Bisiklet Paylaşım Sistemi için Ön Koşullar 

• İstasyon Yoğunluğu 

Başarılı bir bisiklet paylaşım sisteminin 1 km2 içinde 10-16 adet istasyona ihtiyacı vardır. Bu istasyonların birbirinden uzaklığı uygun yürüme mesafesi olan 300 metre civarında olmalıdır. Daha düşük istasyon sıklığı veya duraklar arasındaki mesafenin çok uzun olması kullanım oranlarını düşürmektedir.  

• Bisiklet Miktarı 

Nüfus yoğunluğuna göre değişebilmekle birlikte bisiklet paylaşım sisteminin bulunduğu alanlarda 1000 kişi başına en az 10-30 bisiklet bulunmalı, özellikle büyükşehirlerde pik saatlerdeki talepleri karşılayabilmek için sistemdeki bisiklet sayısı daha fazla olmalıdır.  

• Kapsama Alanı 

Düşük kapsama alanları sistemin kullanımını düşüreceğinden, yeterli sayıda kullanıcı ve ulaşım noktasına erişebilmek için bisiklet paylaşım sisteminin kurulduğu ve kapsadığı alanın en az 10 km2 olması gerekmektedir.  

Bisikletler sağlam, kullanışlı ve göze hoş gelecek şekilde tasarlanmış olmalıdır. Hırsızlık ve bisiklet parçalarının başka yerlerde satılmaması için bisikletin özel tasarlanmış bir modeli ve parçaları olmalıdır. Bisikletlerin kilitleme sistemi tam otomatik ve tüm bisiklet ve kullanıcı hareketleri gerçek zamanlı olarak izlenebilmelidir. Bisikleti kiralama işlemi kolay olmalıdır. Yazılımın kullanıcı ara yüzü ödeme ve sisteme kayıt işlemlerini kolay, hızlı ve anlaşılır bir şekilde düzenlenmiş olmalıdır.  

Bisiklet Paylaşım Sistemi Özellikleri 

Bisiklet, istasyon ve park üniteleri ve bilgi teknolojileri altyapısı, günümüz bisiklet paylaşım sistemlerinin üç ana unsurunu oluşturmaktadır. Yapılan araştırmalar ve kullanıcı geri dönüşleri göz önünde bulundurulduğunda bu üç ana unsurla ilgili gereklilik ve öneriler şu şekilde öne çıkmaktadır. 

Bisiklet paylaşım sisteminde yer alan bisikletlerin, iklim koşullarına dayanıklı, şık ve sade bir tasarıma sahip, unisex kullanıma hitap eden, vandalizme karşı dayanıklı ve sağlam yapıda olmaları gerekmektedir. Kullanım kolaylığı ve işlevselliği açısından en az 3 vitesli ve sepetli bisiklet kullanımı önerilmektedir. 

İstasyonlar ve park ünitelerinin, 7/24 Bisiklet kiralama ve teslim etme, abone kartı ve banka kartları ile kolay kiralama imkânı sunması, güneş enerjisi panelleri ile çalışabilmesi, modüler ve taşınabilir yapıda olması, bisiklet kaskı kiralanabilmesi ve istasyonlar arasında bisiklet dağılımını dengeleyecek servis hizmeti olması sürdürülebilirlik ve müşteri memnuniyeti açısından beklenen hususlar olarak karşımıza çıkmaktadır. 

Bilgi teknolojileri altyapısında ise, bisiklet erişimlerinin internet üzerinden bilgisayar veya mobil uygulamalar üzerinden eş zamanlı olarak izlenebilmesi, bisiklet hareketlerinin yetkililerce takip edilebilmesi, her bir bisikletin kullanım geçmişi gibi bilgilerine yetkililerce erişilebilir olmalıdır. Aynı zamanda kullanıcılara yine internet ve mobil uygulamalar üzerinden üyelik, kiralama başlatma-sonlandırma ve ödeme gibi fonksiyonların sunulması beklenmektedir.  

İşletme Modellerine Göre Avantajlar ve Dezavantajlar 

Kamu kurum ve kuruluşları, bisiklet paylaşım sisteminin başarılı olabilmesi için tüm malzemelerin kullanım yetkisine sahiptir, sistemin başarılı bir şekilde çalışabilmesi için başka amacı yoktur. Ancak bisiklet paylaşım sistemlerinin işletilmesi ile ilgili uzmanlık bilgisi yetersiz genel anlamda yetersizdir. 

Toplu ulaşım departmanları, ulaşım hizmetleri ile ilgili bilgi ve tecrübeye sahiptir. Müşteri hizmetleri, bakım personeli ve depolama alanlarına sahip olduğu için maliyetleri azaltma ve paylaştırma imkanına sahiptir. Ancak birbirilerini rakip olarak görme potansiyelleri bulunduğundan diğer ulaşım hizmetleri konusunda çalışan kurumlar ile ortak çalışması zordur.  Bisiklet paylaşım sistemi büyüme sürecinde kendi müşteri hizmetleri, bakım ve depolama merkezi olacak şekilde gelişebilir. 

Özel sektör, genel olarak yüksek verimlilik elde etmeye çalışır. Kar odaklı çalıştığı için sistemin kullanıcı yararına yönelik geliştirilmesinde engeller çıkabilir. Mali darboğaz ya da sözleşmeye ilişkin şartlar nedeniyle verimliliği düşebilir; idarenin yeni program ve politikalarına uyum sağlaması zordur. 

Kâr amacı gütmeyen kuruluşlar, bisiklet paylaşım sisteminin kullanıcı için verimli ve kullanışlı olmasını öncelikli hedef alır. Genel olarak mali gücü zayıf ve sınırlıdır. İşe odaklanması ortalamanın altında olduğu için mali sürdürülebilirlik gücü yetersizdir. 

İşletme Modelinin Belirlenmesi 

İşletme modelini belirlemek üzere birtakım hususlar belirlenmelidir. En başta belirttiğimiz üzere ilk olarak, bisiklet paylaşım sistemi ile hedeflenen amaçların doğru tespit edilmesi gerekmektedir. Sağlık, alternatif ulaşım modu oluşturulması, trafik sıkışıklığının azaltılması, hava kirliliğinin azaltılması, daha yaşanılır bir kent olma çabası, bisiklet kullanımının artırılması, kısa mesafeli yolculukların araç yerine bisiklet ile yapılması, sivil toplum kuruluşları tarafından her platformda dile getirilen başlıca talep bisikletin bir ulaşım aracı haline getirilmesi ve toplu ulaşım ile bütünleşmesi, metro – metrobüs – iett ile ortak planlama ve projelerin yapılması gibi birçok fayda göz önünde bulundurularak bu faydaların hedefler kapsamında ele alınması, yatırım ve işletme maliyetlerini üstlenecek tarafların belirlenmesinde önemli rol oynayacaktır.  

Bu hedefler kapsamında kurulum, işletme ve bakım maliyetleri ile sistem beklentileri göz önünde bulundurularak, sistemin yatırım maliyetlerini de üstlenecek sahibi ve bakım onarım faaliyetlerini de yürütecek işletmecisinin, kamu, özel veya kâr amacı gütmeyen kuruluşlar arasından belirlenmesi gerekmektedir. Bir sonraki aşamada sistemin ilk kurulum maliyeti ve işletme giderlerinin nasıl karşılanacağı tespit edilmeli, bu kapsamda; Devlet Teşvikleri ve Fonlar, Öz Kaynakları, kamu bütçesinden Kaynak Ayrılması, ortak fon oluşturulması, sponsorluk faaliyetleri, yap-işlet-devret modeli gibi alternatifler değerlendirilmelidir. 

Bisiklet Paylaşım Sisteminin Etkin ve Verimli Çalışması için Neler Gerekir? 

Bisiklet paylaşım sisteminin etkin ve verimli çalışması sağlamak üzere kullanım amaçlarının genişletilmesi ve kullanıcı kitlelerin ihtiyaçları ve teknolojik gelişmelerin göz önünde bulundurulması gerekmektedir. Bu kapsamda; bisikletler konforlu ve emniyetli olmalı, birçok noktada kiralama istasyonu olmalı ve kolay erişilebilir olmalı, abonelik ve kiralama işlemleri kolay ve anlaşılır olmalı, bisiklet istasyondan kolay alınabilmeli, güvenli bisiklet yolları yapılmalı, bisiklet kullanımını özendirecek tarifeler uygulanmalı, toplu ulaşıma entegrasyon kapsamında aktarma indirimlerine bisiklet de dahil edilmeli, iyi bir reklam, tanıtım ve müşteri hizmetleri merkezi olmalı, internet sayfası net, kısa ve anlaşılır olmalı, mobil uygulama herkesin kullanabileceği şekilde kullanışlı tasarlanmalı ve yabancı turistlerin de kullanabileceği yapıda olmalıdır.  

Ayrıca, sistemin ve toplumsal faydalarının bilinirliğini sağlamak ve arttırmak üzere, Sivil Toplum Kuruluşları ile ortak çalışmalar yapılmalı, sistem ve işletme konusunda görüş ve önerileri alınmalı, bisiklet ve diğer mikro hareketlilik araçlarının kullanımını yaygınlaştırabilmek ve güvenli kılmak üzere gerekli altyapıların temini hususunda STK’lar ile hareket edilerek merkezi ve yerel yönetimlerin bu hususları öncelikli gündeme alınması sağlanabilir. 

Sonuç 

İnsan sağlığı, çevreye duyarlılığı, trafik sorununa alternatif çözüm oluşturması gibi birçok özelliği ile bisikletli ulaşım ve mikro hareketlilik çözümlerinin yaygınlaştırılmasının sürdürülebilir ulaşımı sağlamak üzere bir gereklilik olduğu dünya genelinde kabul edilmekte ve şüphe götüremez bir gerçeklik olarak karşımıza çıkmaktadır. Hedeflenen faydaların tespitinden itibaren en etkin ve sürdürülebilir işletme modeli ile kullanıcı ve işletme odaklı sistem detayları planlanarak mikro hareketlilik ağlarının genişletilmesinin ulaşım acil eylem planlarında yerini alması bir gerekliliktir. Bireylerin ihtiyaçlarına cevap verecek şekilde, kullanım ağının ve güvenli kullanım imkanlarının artması ile tercih edilebilir bir ulaşım sistemi haline gelecek olan bisikletli ulaşımın yaygınlaştırılamaması durumunda yeteri düzeyde fayda edinilemeyecek ve kazanımları düşük olan sistemin sürdürülebilirliği tehlikeye girecektir. Bu alanda kullanımı yaygınlaştırmak üzere, özellikle büyükşehirlerde bisiklet paylaşım sistemlerinin yaygınlaştırılması, spor ve eğlence ile insan hayatında önemli bir yer edinen sistemlerin ulaşımın bir parçası olmasını sağlamak üzere başlanan çalışmaların hızlandırılarak devamlılığının sağlanması gerekmektedir. 

Değerli katkı ve desteklerinden ötürü İSPARK Heliport ve Akıllı Bisiklet İşletmeleri Şefi Ahmet Savaş Bey’e teşekkürlerimizle… 

Kaynakça; 

https://www.itdp.org/ “Institute fot Transportation & Development Policy” 

Winslow, J., & Mont, O. (2019). Bicycle sharing: Sustainable value creation and institutionalisation strat-egies in Barcelona. Sustainability, 11(3), 728.