Türkiye’de Metro Tarihi

Türkiye metro sistemleriyle 1875 yılında Fransız mühendis Eugene Henri Gavand’ın Tünel girişimiyle tanıştı. İstanbul’da Karaköy – Beyoğlu istikametinde bulunan bu raylı sistem, İstanbul’un, Osmanlı İmparatorluğu’nun ve kıta Avrupası’nın ilk, dünyanın ikinci metro sistemi olması nedeniyle ayrı bir öneme sahiptir. Tünelden sonraki yıllarda İstanbul ve Türkiye için farklı metro girişimleri olsa da hepsi başarısız oldu. Raylı sistemi yaygınlaştırma çalışmaları 80’li yılların sonlarında (İstanbul Ulaşım A.Ş.) Metro İstanbul’un kurulmasıyla hız kazanmış ve İstanbul’un metro altyapısı hızla gelişmeye başlamıştır. İstanbul’un ikinci metrosu olan M1 Yenikapı-Atatürk Havalimanı metrosu 1989 yılında hizmete girmiştir.

Dünyanın 2. Metrosu/Yeraltı Raylı Sistemi Beyoğlu Tünel Projesi

Tünel’in inşaatı Fransız mühendis Eugene Henri Gavand’ın girişimleriyle başlar. İstanbul’a turist olarak gelen Gavand, dönemin ticaret ve bankacılık merkezi Galata ile sosyal hayatın kalbinin attığı Pera’yı birbirine bağlayacak bir demiryolu projesi hazırlayarak Osmanlı Padişahı Sultan Abdülaziz Han’ın huzuruna çıkar. İşletme süresi 42 yıl olarak belirlenen Tünel, yap-işlet-devret modeliyle inşa edilerek 1875 yılının ocak ayında hizmete açılır. Buharlı sistemle çalışan Tünel’in sefere başladığında iki tarafı açık olan ahşap vagonları elektrik olmadığından gaz lambalarıyla aydınlatılır. İkinci Dünya Savaşı yıllarında bazı malzemeleri satın alınamadığı için bir süre yolcularından ayrı kalır. 1971 yılında tamamen yenilenerek elektrikli hale getirilir. Karaköy ile Beyoğlu arasındaki 573 metrelik mesafeyi 90 saniyede kat eden Tünel, günde ortalama 200 sefer yaparak 12 bin dolayında yolcu taşır.

Tünel, dünyanın ikinci, Türkiye’nin ilk metrosudur. Kendi türünde ise (yeraltında) dünyadaki ilk uygulamadır. Aynı dönemde Viyana, Peşte, Lyon gibi şehirlerde benzer mekanizma ile hareket eden demiryolları bulunmakla beraber bunlar yerüstünde işlemektedir. Tünel ise yeraltında işlemesi dolayısıyla dünyadaki ilk uygulamadır.

Aksaray-Atatürk Havalimanı Hafif Metro

İBB Metro İstanbul A.Ş. tarafından işletilen Hafif Metro; Aksaray-Esenler-Yenibosna–Havaalanı arası 1989 yılında kısmen açılmış, zaman içinde yapılan yatırımlarla yeni güzergahlar sisteme dahil edilmiş, son olarak 13 Aralık 2002 tarihinde Dünya Ticaret Merkezi ve Havaalanı istasyonlarının açılmasıyla da bugünkü halini almıştır.

Bugünkü anlamıyla ilk metro sistemi “Taksim-4.Levent Metro Hattı”

İstanbul’un Metro Hattı

İstanbul genelinde 275,65 km uzunluğunda kent içi raylı sistem işletmesi bulunmaktadır. Toplam sistem içerisinde 183,15 km. uzunluğundaki 16 hat ile her gün 2 milyonun üzerinde yolcuya hizmet veren İstanbul’un Metro ağı, hizmet kalitesi ile de dünyada örnek gösterilen metrolar arasındadır.

İstanbul Metrosu 89 istasyondan, oluşmaktadır. Bunların;

• 73’ü tamamen yeraltında
• 5’i yüksek istasyon
• 9’u bir sette veya aynı seviyede
• 2’si kısmen yeraltında

•  Yenikapı – Atatürk Havalimanı
•  Yenikapı – Kirazlı
•  Yenikapı – Hacıosman
•  Sanayi Mahallesi – Seyrantepe
•  Kirazlı – Başakşehir/Metrokent
•  Kadıköy – Tavşantepe
•  Üsküdar – Çekmeköy
•  Levent – Boğaziçi Üniversitesi/Hisarüstü
•  Mecidiyeköy – Mahmutbey
•  Bahariye – Olimpiyat

Yapımı devam eden hatlarla birlikte İstanbul’un mevcut metro ağı Şekil 1’de belirtildiği gibi İstanbul’un her yerine rahatça ulaşılabilecek şekilde tasarlanmıştır.

Tablo-1 İstanbul Metro Hatları ve Özellikleri (https://www.metro.istanbul/Hatlarimiz/HatDetay?hat=M2)

Tablo-2 Yapımı Devam Eden İstanbul Metro Hatları ve Özellikleri

Dünyanın En Büyük 5 Metro Sistemi

1. New York Metrosu – Amerika Birleşik Devletleri

1904 yılında hizmete açılan ve en eski sekizinci metro olarak kabul edilen New York City Metrosu, 424 istasyon ile dünyanın en kapsamlı metro sistemi olup, önemli bir farkla ikinciliği geride bırakmaktadır. Aktarma istasyonlarını sayarsak 472 istasyon olduğunu söyleyebiliriz. Bu 472 istasyondan 470’i yıl boyunca 24 saat hizmet vermektedir. 14 yeni istasyonun da daha işletmeye alınması planlanmaktadır.

New York’ta yeraltı ulaşım sisteminin ilk gösterimi 1869 yılında Amerikalı mucit Alfred Ely Beach tarafından yapılmıştır. Yapımına 1900 yılında başlanmış ve 1904 yılında New York halkı için hizmete açılmıştır. 394 metre uzunluğundadır. km, dünyanın en uzun altıncı metro sistemi, yıllık 1,6 milyon yolcu sayısı ile dünyanın en yoğun dokuzuncu metrosu.

2.  Şanghay Metrosu – Çin

Şaşırtıcı olmayan bir şekilde, dünyanın en kalabalık ülkesi olan Çin, dünya listesindeki en büyük 5 metro sistemimizdeki 2. yere sahiptir. İlk olarak 1993 yılında hizmete giren Şanghay Metrosu, 345 istasyon ile dünyanın en büyük ikinci metrosu ve  676 km toplam uzunluğa sahiptir. Küçük bir farkla, yani yılda 3,7 milyarın üzerinde yolcu ile Pekin Metrosu’ndan sonra dünyanın en yoğun 2. metrosu ünvanını da taşımaktadır. Günde 10 milyondan fazla yolcu taşıması ve 13 milyon rekor performansı ile Pekin Metrosu ile aynı değere sahiptir.

3. Pekin Metrosu – Çin

Birçok makale 394 metro istasyonu olduğunu söylese de, bunların 60’ı aktarma istasyonudur ve bu istasyonlar çift sayılır. Pekin Metrosunda 331 istasyon bulunmaktadır.

• Birçok makalede Pekin metrosunun 394 istasyonu olduğunu söylense de, bu makalelerde yer alan istatistiklerde 60 aktarma istasyonu çift olarak sayılmaktadır. Bu sebeple Pekin Metrosunun doğru istasyon sayısını 331 olduğunu belirtmek gerekir ki buna rağmen dünyanın istasyon sayısı anlamında en büyük üçüncü metrosu olarak yer almaktadır.

İlk olarak 1969’da hizmete giren metro sistemi, geçtiğimiz yıl 1 Ekim’de 52. yılını kutladı. Toplam rota uzunluğu 678,2 km ancak Xijiao hattı olmadan 669,4 km olarak kabul ediliyor. Bu nedenle, Pekin Metrosu dünyanın en uzun ikinci metro sistemidir. Günlük binen kişi sayısı 10 milyondan fazla, ancak bu yıl 12 Temmuz’ da 13 milyonu aştı ve böylece rekor kırıldı. Yüksek performansla yetinmedi; dünyanın en yoğun metropolleri listesinde ilk sırada yer aldı 21 milyonu aşan nüfusuyla yılda 3,8 milyardan fazla yolcu ile her üç kategoride de ilk üçte yer alması şaşırtıcı değil bence.

4. Seul Metrosu – Güney Kore

1974 yılında açılan Seul metrosu 315 istasyondan oluşuyor. Toplam rota uzunluğu 340,4 km’dir. Yıllık 1,9 milyardan fazla yolcu ile dünyanın en yoğun metropollerinden biri olarak bilinir. 2024 yılına kadar açılacak yeni metro istasyonları ile mevcut hatların daha da genişletilmesi planlanmaktadır.

5. Paris Metrosu – Fransa

1900 yılında, yani Londra Metrosu’ndan tam on yıl sonra kurulan Paris Metrosu, 14 tanesi ana hat, 2 tanesi ek hat olmak üzere toplam 16 hattan oluşan 214 kilometre uzunluğunda müthiş bir toplu taşıma sistemidir. Paris’in her yerinden her yerine kolayca ulaşabilmeniz için 62 tane transfer noktası ile hat değiştirebileceğiniz bu metro şebekesi ilk bakışta karmaşık gibi görünse de mantığını çözdükten sonra son derece işlevsel ve hayatı kolaylaştırıcı bir ulaşım ağı. Dünyanın en eski beşinci metro sistemi olarak bilinen Paris Metrosunun günlük yolcu sayısı 4 milyonun üzerinde ve yılda 1 milyarın üzerindedir.

İlk kısımda Dünyanın en büyük metro ağlarını gördük. Şimdi ise birlikte en yoğun 5 metroyu inceleyelim.

”Dünyanın En Yoğun 5 Metro Sistemi”

1. Seul

Güney Kore’nin başkenti, nüfus yoğunluğu kilometrekareye 16.000 olan hareketli bir metropoldür ve buna uygun bir metro sistemine sahiptir. Seul Büyükşehir Metrosu 2019’da 2,9 milyar yolcuya sahipti yani Dünya nüfusunun üçte birinden fazlasının seyahat etmesine eşdeğer. 333 istasyonunun yanı sıra, Seul metrosu, haberleri ve hisse senedi fiyatlarını gösteren LCD ekranlar, yaz için klima ve hatta kış için ısıtmalı koltuklarla tamamlanan, dünyanın herhangi bir yerinde çalışan en konforlu trenlerden bazılarına sahiptir. Ağın 2024 yılına kadar her yıl genişletilmesi planlanıyor, yani bu yayılan sistem birkaç yıl içinde daha da yoğun hale gelebilir.

2. Şanghay

Çin’deki en eski üçüncü metro sistemi (Pekin Metrosu ve Tianjin Metrosu’ndan sonra) aynı zamanda en yoğun olanıdır. Çin Ulaştırma Bakanlığı’na göre, Şanghay metrosu 2020’de 462 millik hat boyunca tahmini 2, 8 milyar yolcu taşıdı ve bu listede onu dar bir şekilde ikinci sıraya koydu. Yolcu sayısı açısından yalnızca bir yarışçı olsa da, 462 mil uzunluğundaki ray hattı onu dünyanın en uzunu yapıyor.

3. Tokyo

Gezegendeki en yoğun nüfuslu şehirlerden biri aynı zamanda en yoğun metro sistemlerinden birine ev sahipliği yapıyor. Japonya’nın başkentindeki iki metro sisteminden biri, Tokyo Metrosu 2019’da 2,7 milyar gibi büyük sayıda bir rakam kadar insan taşıdı. Aslında trenler o kadar kalabalık olabilir ki Tokyo Metrosu her geçen yolcuyu vagonlara tıkmak ve kimsenin kapılara sıkışmamasını sağlamak için uygun olarak adlandırılan Oshiya veya “Yolcu İticileri” kullanır. Tabi ki bu her metro sisteminde görmeye alışık olduğunuz bir şey değil.

4. Moskova

Moskova Metrosu dünyanın en ünlü ve en güzel ulaşım ağlarından biridir. Komsomolskaya veya Belorusskaya’ya yapacağınız kısa bir yolculuk, bir istasyonun nasıl görünebileceği konusundaki bakış açınızı kesinlikle değiştirecektir. 1935’te inşa edilen ihtişam, Moskova Metrosu’nda yolcuların gözünü kamaştırmaktadır.

Moskova Metrosu, 2019’da 2, 56 milyar insanın metroya bindiğini bildiriyor. Bu istatistik ne kadar etkileyici olsa da, Moskova Metrosu tarafından yayınlanan ve diğer bir etkileyici olan şey, sistemde kullanılan toplam mermer karo alanı 428.900 metrekare olarak belirleyen bir istatistik daha geride kaldı.

5. Guangzhou

Shenzhen’in karşısında ve Hong Kong’un kuzeyinde, Pearl River Deltası üzerinde yer alan Guangzhou, Çin’in en büyük ve en önemli limanlarından biridir. Guangdong eyaletinin başkenti, sadece 23 yıl önce faaliyete geçmesine rağmen, ülkenin en büyük ve en yoğun metro sistemlerinden birine sahiptir.

Guangzhou’nun 14 hattı 247 istasyona hizmet veriyor ve Hat 8’in kuzeydeki Baiyun bölgesine yakın zamanda genişletilmesinden sonra, ağ artık 300 km’den fazla ray hattına sahiptir. 2, 4 milyar insanın 2020’de Guangzhou Metrosu’na bindiği tahmin ediliyor, bu da onu bu listenin ilk beşine sokmak için yeterli.

Genel itibariyle Dünyaya baktığımızda, gelişen 10 ekonomideki metro sistemlerinin durumu Şekil-10′ da belirtilmiştir.

Şekil 10-Yerleşik Kişi Başına Günlük Yolcu Sayısı ve Metro Uzunluğu