Karabük Üniversitesi 3. Uluslararası Raylı Sistemler Mühendisliği Sempozyumu (ISERSE’16), “MONORAILS AND COMPARISON WITH THE OTHER RAILWAY SYSTEMS” bildirisinin çevirisidir. Çalışma 3 parça halinde aktarılacaktır, Çalışmanın orjinaline; MONORAILS AND COMPARISON WITH THE OTHER RAILWAY SYSTEMS den ulaşabilirsiniz.
Bir ray veya taşıcı “kiriş” üzerinde giden kavramalı sistemler veya ray/kirişe asılı olan askılı sistemleri kılavuzlu olma özelligi sebebiyle birçok raylı sistem hattıyla benzerlik gösteriyor olsa da yapım ve işletme özellikleri açısından önemli farklılıklar içermektedir. Bu çalışma kapsamında monoray sistemlerinin çeşitleri ve işletme karakteristiklerinden bahsedilecek, diğer raylı sistem ile yapım ve işletme maliyetleri ve toplu taşımacılıkta kapasite açısından karşılaştırmaları yapılarak kullanımının ne koşullarda uygun ve avantajlı olacağı değerlendirilecektir.
Monoray sistemlerinin lansmanı ülkemizde “havaray” olarak yapıldığından, havaray olarak da bilinmektedir.
Monorayların Avantaj ve Dezavantajları
Tüm sistemlerde olduğu gibi bu sistemin de çeşitli avantajları ve dezavantajları vardır. Fizibilite çalışmaları gerçekleştirildikten ve ihtiyaç durumları gözetildikten sonra, avantajlı görülen sistem üzerinden çalışma gerçekleştirilir.
Monoray Sistemlerinin Avantajları
+ Çevresel Etki
Monoray sistemlerinin karbon emisyonu ve gürültü gibi olumsuz çevresel etkileri düşüktür. Ancak kılavuz yol veya raylar üzerinde elektrikle çalışan modern ulaşım sistemleri genel olarak bu özelliğe sahiptir.
+ Güvenlik
- Monoray sistemler otomatik kontrol sistemleri ile kumanda edilmekte olup henüz ciddi operasyonel kazalarla karşılaşılmamıştır.
- Kişisel güvenlik üst düzeyde sağlanmakta ve sistemler kontrollü ortamlarda çalışmaktadır. Denetimciler ve emniyet personeli tarafından yapılan kapsamlı gözetimlere tabi tutulurlar.
+ Arazi Kullanımı
- Monoray sistem elemanlarının boyutları geleneksel transit geçiş elemanlarından görece daha küçük olduğundan kısıtlı araziye sahip bölgeler için uygun görülmektedir.
- Çalışma esnasında oluşan gürültü ve titreşim seviyeleri düşüktür
- Tünel veya viyadük üzerine inşa edildiğinden, zaten aşırı yüklü olan yüzey caddelerindeki trafiğe müdahale olmaz.
+Emniyet
- Araçların raydan çıkma ihtimali ihmal edilebilir düzeyde düşük görülmekte, ancak diğer mekanik sorunlar mümkün olabilmektedir.
- Yağmur ve kar, kılavuz kanalına giremediğinden asılı tip monoraylar hava koşullarına karşı dayanıklı görülmektedir.
+ İleri teknoloji imajı:
- Monoraylar kamuoyunda teknolojik ilerleme ve vizyoner kavramlarla ilişkilendirildiğinden, kurum ve yerel yönetim imajına pozitif katkı sağlar.
- Bu durum önemli bir pozitif güç olarak görülmekte, uygulama için önemli bir kamu ve sivil destek oluşturacağı düşünülmektedir.
+ Düşük iş gücü girdisi:
- Araçlar sürücüsüz ve kondüktörsüz olduğundan, monoray sistemlerinde personel giderlerinde önemli ölçüde tasarruf sağlanır.
Monoray sistemlerinin dezavantajları
– Sistem Rijitliği
- Sistem büyük ölçüde rijit olup, yollar arası geçiş büyük zorluk taşımaktadır.
- Araçlar bir hattan diğerine yol değiştirilebilir ancak her manevrayı gerçekleştirmek için destek kirişinin tüm bir bölümünün hareket ettirilmesi gerekir.
- Monoraylar yalnızca yükseltilmiş bir konfigürasyonda çalışabilir. Çapraz trafik aynı yüzey üzerinde sağlanamadığından, hatlar yüzey üzerine yerleştirilemez.
– Hassasiyet – Sistemin kırılganlığı
- Otomatik monoray sistemleri, ileri teknolojiye sahip elektronik ekipmanlar ile yönetildiğinden
sistemler hassas olabilen bileşenler içermekte ve arıza potansiyeli barındırmaktadır.
– Duran veya engelli bir trenin tahliyesi bir sorundur:
- İnce kiriş veya kanal herhangi bir yürüme yolu sağlamadığından, güvenli konaklama
Acil durum koşulları altında yükseltilmiş yapı boyunca yolcuların taşınması özel
düzenlemeler ve podyumlar.
– Yüksek Maliyet faktörleri
- Bindirme veya askı mekanizmaları standart vagonlara göre daha karmaşık ve maliyetlidir,
- Tamamen yeni bir özel kılavuz yol altyapısı gerektirdiğinden, önemli sermaye yatırımları gerektirmektedir.
- Yüksek mallyet unsuru olan ileri teknoloji araçlar temin edilmeli ve gelişmiş bakım tesisleri kurulmalıdır.
Monoray ve Diğer Demiryolu Sistemlerinin Karşılaştırılması
Estetik
a. Ağır Raylı Sistem / Metro; Metrolar çoğunlukla halkın görüş alanının dışındadır ve aynı şekilde yolcular karanlıktan başka bir şey göremezler. Öte yandan, ağır demiryolu yükseltildiğinde, kılavuz yol geniş bir gölge oluşturur ve gökyüzünün çok daha fazlasını engeller.
b. Hafif Raylı Sistem (tramvay); Hafif Raylı Sistemi savunanlar size havai rayın çirkin olduğunu söyleyecektir, ancak Hafif Raylı Sistemin destek direkleri ile havai tellerden oluşan bir örümcek ağı gerektirdiğinden bahsetmezler. Ve hafif raylı sistem yükseltildiğinde, geniş, karanlık sokak üreten kılavuz yolu ile daha da rahatsız edici olur.
c. Monoray; Monoray kılavuz yolu, çevreye zarar vermek yerine bir iyileştirme olacak şekilde inşa edilebilir. Örnek olarak Walt Disney World Monoray Sisteminin kirişi sadece 26″ genişliğindedir, bu nedenle yükseltilmiş bir ağır raya rağmen küçük bir gölgeye sahiptir. Bazı mimari dokunuşlarla monoray sistemleri demiryolu sistemleri arasında en iyi estetiğe sahip olacaktır.
İnşaat
a. Ağır Raylı Sistem / Metro; Özellikle bir metro için istasyon inşa etmek uzun zaman alır. Bu nedenle, özellikle orada yaşayan ve çalışan insanlar için çevredeki bölge için birçok soruna yol açar.
b. Hafif Raylı Sistem (tramvay); Hafif raylı sistem savunucuları yüzeyde ray döşemenin kolay olduğunu söylese de, gerçek şu ki işletmeler güzergah boyunca her zaman başarısız oluyor. Müşteriler uzun inşaat süresi boyunca işyerlerine erişemezler. Hafif raylı sistemi yerleştirmek için tüm caddelerin ve yeraltı tesislerinin yeniden inşa edilmesi gerekiyor. Hafif raylı sistem inşaatı sırasında, müşteriler onlara ulaşamadığı için her zaman iflas eden işletmeler vardır, bu nedenle toplum üzerinde metro ile neredeyse aynı etkilere sahiptir.
c. Monoray; Monoray ışın yolu diğer alternatiflerden çok daha hızlı kurulabilir. Las Vegas’ta bir monoray sistemi inşa edilirken, bir kirişin kamyondan ve yataktan alınarak direklere yerleştirilmesi birkaç dakika sürmüştür. Tüm sistemin inşası sadece yedi ay sürmüştür. Başka hiçbir sabit ray bu sistem kadar hızlı kurulamaz.
Maliyet
a. Ağır Demiryolu / Metro: Müteahhitler ve demiryolu danışmanları ağır demiryolunu seçebilir çünkü inşaat onları yıllarca meşgul eder ve büyük paralar kazandırır. Ayrıca, ağır demiryolunun işletme maliyetleri çok yüksektir ve hattın işletildiği yıllar boyunca birçok maliyet getirir.
b. Hafif Raylı Sistem (tramvay): Hafif Raylı Sistemin sürücüleri olmalıdır ve ayrıca çelik tekerlekler ve çelik raylar sürekli bakım gerektirir ve yüksek maliyetlere neden olur. İnsan tarafından işletilen sistemlerin otomatik sistemlere göre daha tehlikeli olduğu gerçeği ile insan hayatını daha fazla riske atan en büyük maliyettir.
c. Monoray: Sermaye maliyetleri hafif raylı sistem kadar veya daha fazla olsa da, monoray inşa edildikten sonra kâra geçebilir. Tokyo Monorayı özel bir işletme tarafından işletilmektedir ve her yıl kâr etmektedir. Bu, geleneksel raylı sistemler ya da otobüs sistemlerinde görülmemiş bir durumdur. Seattle Monorayı da her yıl kar etmektedir.
Verimlilik
a. Ağır Raylı Sistem / Metro Çelik ray üzerindeki çelik tekerlekler taşlanır ve aşınır. Bu nedenle, hem tekerlekler hem de ray monoraydan çok daha fazla bakım gerektirir. Tek başına bu bile ağır raylı sistemde kârı imkânsız hale getirmektedir. Çalışma sırasında araçların sık sık arızalanması da ağır rayı monoraydan çok daha az güvenilir kılmaktadır.
b. Hafif Raylı Sistem (tramvay) Caddede çalışıyorsanız, programınız trafiğin yoğun olduğu zamanlardaki koşullardan etkilenebilir. Kim gideceği yere daha yavaş ulaşmak için arabasını terk etmek ister ki? Bir kez daha, çelik raylar üzerindeki çelik tekerlekler bakım personelini meşgul eder ve depo sahasında daha fazla tren tutulur[6].
c. Monoray Monoraylar düzenli olarak %99,9 gibi inanılmaz bir güvenilirlikle çalışmaktadır. Başka hiçbir ulaşım şekli bu rakama ulaşamaz. Lastik tekerlekler çok az yıpranır.
Tipik olarak, her bir yük lastiği değiştirilmeden önce 100.000 milden fazla yol alır. Walt Disney World’de toplam 12 tren bulunmaktadır ve yoğun sezonlarda en az 10 tren günde 17 saat yolculara hizmet vermektedir. Hatta 12 trenin tamamının çalıştığı zamanlar da vardır, bazen günde 200.000’den fazla yolcu taşımaktadır.
Güvenlik
a. Ağır Raylı Sistem / Metro Bu flanşlı tekerlek, geleneksel rayı rayda tutan şeydir. Çok fazla değildir ve bazen arızalanır. Açıkçası, raydan çıkma bir sistemin güvenliğini etkileyebilir.
b. Hafif Raylı Sistem (tramvay) Hafif raylı sistem normalde eğimli olarak çalışır ve otomobil trafiğine karışır. Ne yazık ki, sık sık yaptığı şey tam olarak budur, trafiğe karışır. Yayalar da bundan muaf değildir. İlginçtir ki hafif raylı sistem aslında hafif değildir. Hafif, kapasitesini ifade eder. Tren vagonları aslında ağır raylı sistemden daha ağırdır ve çarpışmalar üzerinde çok daha fazla etkiye sahiptir.
c. Monoray Bir monorayın bir otomobil, kamyon veya okul otobüsü ile çarpışma olasılığı neredeyse hiç yoktur, sadece çoğu zaman olağanüstü doğa olaylarında meydana gelebilir. Monoraylar özel olarak ayrılmış bir kılavuz yol üzerinde çalışır. Sonuç mu? Kazalar son derece nadirdir. Monorayların tasarlanma şekli de raydan çıkmaları neredeyse imkansız hale getirir. Bu nedenle Monoraylar mükemmel bir güvenlik siciline sahiptir[5].
SONUÇ
Monoray sistemleri, araçların çalışma sırasındaki konumlarına göre askı ve bindirme olarak iki farklı tipe sahiptir.
yapım yöntemleri açısından bir türdür. Monorayların; çevreyi kirletmeyen, sessiz ve otomatik bir sistem olması, güvenlik, kısıtlı alanlara uygunluk, monoray araçlarının kiriş ve tutucu sistem nedeniyle raydan çıkma ihtimalinin olmaması, ileri teknoloji görüntüsü ve düşük işgücü girdisi gibi birçok avantajının yanı sıra; makaslama sorunları, sistemlerin kırılganlığı, işletme ihtiyaçları, pahalı araçlar ve yüksek inşaat maliyetleri gibi bazı dezavantajları da bulunmaktadır. Diğer raylı sistemlerle kıyaslandığında ise daha estetik olması, daha az inşaat süresine ihtiyaç duyması, daha verimli çalışması ve belki de en önemli tarafı raydan çıkma olasılığının oldukça düşük olması gibi gerçekler ışığında tercih edilebilir görünmektedir.
Dünyadaki uygulamaları incelerken çevre koşullarının ihtiyaçlarına göre gerçekçi bir araştırma ve durum değerlendirmesi ile monorayın tercih edilebilir bir sistem olduğunu görüyoruz. Estetik olması, inşaat süresinin kısa olması, daha güvenli işletme koşulları ve daha az arazi kullanım imkanı sunması nedeniyle monoray sistemleri metro ve diğer sistemler arasında aktarma bağlantıları sağlamak için tercih edilebileceği gibi alternatif projelerle yolcu sayısı azaldıktan sonra “Metrobüs” hatları yerine de düşünülebilir.
Kaynaklar
[1] Tennessee Ulaştırma Bakanlığı, “I-24 Güneydoğu Koridoru İçin Monoray Değerlendirme Raporu-Final Rapor”, 2015
[2] Japonya Monoray Derneği Rehberi, Monoraylar
[3] Amin TARIGHI, “Multi-Criteria Feasibility Assessment Of The Monorail Transportation System In Metu Campus”, 2011.
[4] wikimedia
[5] monorails
[6] ulastirma.info
