İsmail AY, MMG Yönetim Kurulu Üyesi / ulastirma.info & MİMOTEK Kurucu
Mimar ve Mühendis dergisinin “Kent İçi Ulaşımda Sürdürülebilirlik ve Mikro Mobilite” dosya konulu sayısında ve ulastirma.info sitemizdeki yayınlarımızda SÜRDÜRÜLEBİLİRLİK kavramını özetle, gelecek nesillerin kaynaklarından tüketmeksizin ihtiyaçlarımızı karşılama, kendi kendine yetebilme olarak değerlendirmiştik. Sürdürülebilirlik denildiğinde her ne kadar çevresel hususlar ön plana çıksa da sürdürülebilirliğin sosyal ve ekonomik yönden de ele alınmasının gerekliliği anlaşılmaktadır. Bugün yine bu sürdürülebilirlik kavramını çevresel unsurlarla birlikte, sosyal eşitlik ve ekonomik kalkınma endişeleri ile ele alacağız.
Artan dünya nüfusu ve tüketim yoğunluğuna karşın kaynak kısıtlılığı ve üretim problemleri nedeniyle dünya genelinde mikro ve makro ölçekte birçok alanda sürdürülebilirlik üzerine çalışmalar yürütülmekte, küçük orta ölçekli firmalardan devlet ve hatta uluslararası iş birliği teşkilatlarının politikalarına kadar sürdürülebilirlik başlığı önemli bir yer tutmaktadır. Tabi ki ulaşım da bu kapsamda ele alınan ana başlıklardan biri olarak önümüze çıkmaktadır.
Ulaşımda sürdürülebilirlikten bahsederken 2000’li yıllar ile gündemimize giren kentsel hareketlilikte sürdürülebilirlik kavramı ve sürdürülebilir kentsel hareketlilik planları önemli bir aktör olarak karşımıza çıkıyor. Bu yazıda bu planlama çalışmalarının kapsamı ile ulusal ve uluslararası ölçekte bu kapsamda gerçekleştirilen çalışmalar ve atılabilecek adımlara değineceğiz.
1. Sürdürülebilir Kentsel Hareketlilik Nedir?
Sürdürülebilir kentsel hareketlilik planı, kentsel alan ve çevrelerindeki insanların ve işletmelerin daha iyi bir yaşam kalitesi için hareketlilik ihtiyaçlarını karşılamak üzere tasarlanmış, stratejik bir plan olarak tanımlanmaktadır. Dünya genelinde kentsel alanlarda yaşayan insan yoğunluğunun gün geçtikçe artması ile bu insanların günlük hayatlarında kullandıkları ulaşım sistemlerinin çevresel ve sosyal etkileri de doğrudan etkilenmekte ve artmaktadır. Sürdürülebilir kentsel hareketlilik, toplumun taşıma ihtiyaçlarını karşılarken çevreyi koruma ve yaşam kalitesini artırmayı hedeflerken, bu etkileri asgari düzeye indirerek şehir yaşamını daha çevreci, erişilebilir ve toplumsal açıdan adil hale getirme amacını taşır.
Kentsel alanlarda karşılaşılan ulaşım sorunları arasında en belirginleri trafik yoğunluğu, hava kirliliği, altyapı yetersizlikleri ve ulaşım eşitsizlikleri olarak öne çıkar. Özellikle büyük şehirlerde, toplu taşıma sistemlerinin yetersizliği ve bisiklet/yaya yolları gibi sürdürülebilir ulaşım alternatiflerinin eksikliği, yoğun araç trafiği ile hem zaman kaybına neden olmakta hem de çevreye zarar vermektedir.
Sürdürülebilir kentsel hareketlilik planları, şehirlerin bu sorunları ele almasına ve daha yaşanabilir bir çevre oluşturmasına yardımcı olurken, çevreye duyarlı ulaşım modlarının teşvik edilmesi, yeşil altyapının geliştirilmesi, toplu taşımanın güçlendirilmesi ve sürdürülebilir kentsel tasarım prensiplerinin benimsenmesi ile şehirlerde daha temiz hava, daha az trafik sıkışıklığı ve daha sağlıklı bir yaşam tarzı sunulmasını hedefler.
2. Sürdürülebilir Kentsel Hareketlilik Planının Temel İlkeleri
Sürdürülebilir kentsel hareketlilik planlarının temel ilkeleri, çevresel duyarlılık, erişilebilirlik, güvenlik ve toplumsal katılım olarak özetlenebilir. Bu ilkeler doğrultusunda oluşturulan planlarda, toplu taşıma sistemlerinin yaygınlaştırılarak entegrasyonun arttırılması, bisiklet ve yaya dostu altyapının oluşturulması, elektrikli araçların kullanımının teşvik edilmesi ve paylaşımlı taşımacılık modellerinin geliştirilmesi gibi stratejilerin ön plana çıktığı görülmektedir.
- Çevresel duyarlılık: Çevresel duyarlılık sürdürülebilir kentsel hareketlilik planlarının temel ilkelerinden biridir. Bu ilke, ulaşım sistemlerinin çevreye olan etkilerini minimize etmeyi amaçlar. Bu kapsamda, toplu taşıma kullanımının teşvik edilmesi, elektrikli araçlarla çevre dostu bir ulaşım altyapısının oluşturulması gibi uygulamalarla karbon emisyonlarının azaltılması, hava kalitesinin iyileştirilmesi, doğal kaynakların korunması gibi konular ön plandadır.
- Toplumsal ve Ekonomik Eşitlik: Sürdürülebilir kentsel hareketlilik planları, sosyal ve ekonomik sürdürülebilirliği temin etmek üzere toplumsal ve ekonomik eşitliği sağlamayı hedefler. Bu ilke, ulaşım hizmetlerine erişimin herkes için adil ve eşit olmasını amaçlar. Yoksulluk, yaşlılık, engellilik gibi durumlar göz önünde bulundurularak ulaşımın herkes tarafından kullanılabilir olması hedeflenir.
- Sağlıklı Yaşam ve Güvenlik: Sürdürülebilir kentsel hareketlilik planları, şehir sakinlerinin sağlığını ve güvenliğini ön planda tutar, aktif ulaşım yöntemlerini teşvik eder ve fiziksel aktiviteyi artırır. Bisiklet ve yaya yollarının güvenli ve erişilebilir olması, trafik kazalarının azaltılması, yeşil alanların artırılması da yine bu ilkenin bir parçasıdır. Ayrıca, çevresel duyarlılık ilkesi ile hava kirliliğinin azaltılması ve çevre dostu ulaşım seçeneklerinin kullanımı da sağlık ve güvenlik ilkesini destekler.
- Erişilebilirlik: Sürdürülebilir kentsel hareketlilik planları ulaşım hizmetlerinin tüm şehir sakinleri için kolayca erişilebilir olmasını amaçlar. Bu kapsamda; Toplu taşıma ağlarının genişletilmesi ve entegrasyonun sağlanması, bisiklet yollarının ve yaya yollarının geliştirilmesi, engelli bireylerin ulaşım ihtiyaçlarının karşılanması gibi hususlar planlamada göz önünde bulundurulur.
- Katılımcı Planlama ve İşbirliği: Bu kapsamda; Toplumun ve paydaşların planlama sürecine aktif olarak katılmasını ve fikirlerini paylaşması ile yerel yönetimler, sivil toplum kuruluşları, özel sektör temsilcileri ve şehir sakinleri arasında iş birliği ve ortaklık oluşturularak daha kapsayıcı ve etkili bir planlama süreci sağlanır.
3. Sürdürülebilir Kentsel Hareketlilik Planı Oluşturma Adımları
Sürdürülebilir kentsel hareketlilik planlarının oluşturulması için belirlenen adımlar şunlardır:
- Veri toplama ve analiz: SHKP’de İlk adım, mevcut durumun analiz edilmesi ve gerekli verilerin toplanmasıdır. Bu kapsamda, şehrin ulaşım altyapısı, mevcut taşıma sistemleri, trafik yoğunluğu, hava kalitesi, nüfus dağılımı ve ulaşım tercihleri gibi veriler incelenir. Bu veriler, şehrin ulaşım ihtiyaçlarını belirlemek ve gelecekteki planları şekillendirmek için temel oluşturur.
- Hedef Belirleme ve Vizyon Oluşturma: Veri analizinden elde edilen bilgiler doğrultusunda, sürdürülebilir kentsel hareketlilik hedefleri belirlenir ve uzun vadeli bir vizyon oluşturulur. Bu hedefler genellikle karbon emisyonlarının azaltılması, toplu taşıma kullanımının artırılması, bisiklet ve yaya yollarının geliştirilmesi gibi konuları içerir. Vizyon oluşturma sürecinde, şehir yönetimi, uzmanlar, sivil toplum kuruluşları ve halkın katılımı önemlidir.
- Strateji ve Politikaların Belirlenmesi: Hedefler belirlendikten sonra, bu hedeflere ulaşmak için stratejiler ve politikalar oluşturulması sağlanır. Bu kapsamda, toplu taşıma ağlarının genişletilmesi, bisiklet yolu ağlarının geliştirilmesi, elektrikli araç kullanımının teşvik edilmesi, trafik yönetimi önlemleri, akıllı ulaşım sistemlerinin entegrasyonu gibi konular ele alınır. Bu stratejiler, hedeflere ulaşmak için belirlenen yol haritasını oluşturur.
Şekil 3 SHKP Paydaşların katılımları ile Strateji ve Politikaların Belirlenmesi (konya.bel.tr)
- Uygulama ve İzleme: Oluşturulan stratejiler ve politikaların uygulanması ve etkilerinin izlenmesi gerçekleştirilir. Bu süreçte, projelerin planlanması, finansmanın sağlanması, altyapı çalışmalarının yürütülmesi ve toplumun bu süreçteki katılımı önemlidir. Ayrıca, uygulama sürecinde ortaya çıkan sonuçların izlenmesi ve değerlendirilmesi, planın etkinliğinin ölçülmesini sağlar ve gerektiğinde düzeltici önlemlerin alınmasını sağlar.
Tüm bu adımlarda, toplumsal katılım ve iletişim önemlidir. Planın oluşturulma sürecinde, toplumun fikirleri, önerileri ve geri bildirimleri alınarak daha kapsayıcı ve etkili bir plan ortaya çıkarılabilir. Ayrıca, planın amacı, faydaları ve süreci hakkında toplumu bilgilendirmek ve bilinçlendirmek de önemlidir.
4. Sürdürülebilir Kentsel Hareketlilikte Teknolojinin Rolü
Teknolojik gelişmeler, sürdürülebilir kentsel hareketlilik için önemli bir araç olarak görülmektedir. Bu kapsamda yer alan, akıllı ulaşım sistemleri, elektrikli araçlar, mobil uygulamalar ve veri analitiği gibi teknolojiler, ulaşımın daha verimli, güvenli ve çevre dostu hale gelmesini sağlamada önem taşımaktadır.
- Akıllı Ulaşım Sistemleri
Akıllı ulaşım sistemleri, şehirlerin trafik yönetimini ve ulaşım planlamasını optimize ederken çevresel etkileri azaltmaya yönelik çözümler sunar. Örneğin, trafik yoğunluğunu ölçen sensörler, trafik ışıklarının otomatik olarak ayarlanmasını sağlayarak trafik akışını düzenler ve araç trafiğini azaltır. Bu sistemler ayrıca yolcuların ulaşım rotalarını planlamalarına ve toplu taşıma seçeneklerini kullanmalarına da yardımcı olur.
- Elektrikli Araçlar ve Şarj Altyapısı
Elektrikli araçlar, karbon emisyonlarını azaltmaya yönelik önemli bir çözüm alternatifi olarak karşımıza çıkmaktadır. Dünya genelinde bütün şehirler, elektrikli araç kullanımını teşvik etmek için şarj altyapısını genişletmektedir. Bu kapsamda, şehir merkezlerindeki park alanlarına ve toplu taşıma duraklarına elektrikli araç şarj istasyonları kurulmakta, akıllı şarj sistemleri ve uzaktan yönetim imkanları da elektrikli araç kullanımını kolaylaştırmaktadır.
- Bisiklet Paylaşım Sistemleri ve Uygulamaları
Bisiklet paylaşım sistemleri, şehir içi ulaşımın çevre dostu ve sağlıklı bir şekilde gerçekleştirilmesini sağlar. Bu sistemler, mobil uygulamalar aracılığıyla kullanıcıların bisikletleri kiralayıp bırakmalarını sağlar. Ayrıca, bisiklet rotası planlama uygulamaları da kullanıcıların güvenli ve hızlı bir şekilde bisiklet kullanmalarını sağlar.
- Akıllı Ödeme Sistemleri ve Entegrasyon
Akıllı ödeme sistemleri, farklı ulaşım modları arasında geçiş yapmayı kolaylaştırır ve kullanıcıların ulaşım deneyimini iyileştirir. Örneğin, tek bir kart veya uygulama aracılığıyla toplu taşıma, bisiklet paylaşımı, elektrikli scooter kiralama gibi farklı ulaşım hizmetlerine erişim sağlanabilir. Bu sistemler ayrıca seyahat verilerini toplayarak ulaşım planlamasına da katkı sağlar.
- Uygulama Örnekleri
Singapur’da trafik yoğunluğunu azaltarak şehir içi ulaşımı optimize etmek üzere akıllı ulaşım sistemleri kullanılmaktadır. Bunun yanı sıra Helsinki’de elektrikli araçlar ve bisiklet paylaşım sistemleri, şehir sakinlerinin çevre dostu ulaşım seçeneklerini kullanmaları teşvik edilmekte, Barcelona’da ise akıllı ödeme sistemleri ve toplu taşıma entegrasyonları ile şehirdeki trafik sorunlarına çözüm sunmak üzere kullanıcıların ulaşımını kolaylaştırmak üzere çalışmalar yürütülmektedir.
Teknolojinin sürdürülebilir kentsel hareketlilikteki rolü giderek artmakta ve şehirlerin daha verimli, çevreci ve erişilebilir ulaşım sistemleri geliştirmesine yardımcı olmaktadır. Bu teknolojik çözümler, şehirlerin çevresel etkilerini azaltırken yaşanabilirliklerini de artırır. Gelecekte, teknolojinin bu alandaki gelişimini takip ederek şehirlerin daha sürdürülebilir ve akıllı ulaşım sistemlerini benimsemesi önemlidir.
5. Sürdürülebilir Kentsel Hareketlilikte Toplumsal Katılım ve Farkındalık
Sürdürülebilir kentsel hareketlilik politikalarının başarısı, toplumun aktif katılımı ve farkındalığıyla yakından ilişkili olduğundan, eğitim kampanyaları, bilgilendirme etkinlikleri ve toplumun taşıma tercihlerini değiştirmeye yönelik çabalar önem arz etmektedir.
Sürdürülebilir kentsel hareketlilik politikaları ve projeleri, toplumun ihtiyaçlarına ve tercihlerine uygun olarak şekillendirilmelidir. Bu nedenle, toplumsal katılımın sağlanması da sürdürülebilir ulaşım için bir zorunluluktur. Böylelikle, toplumun fikirleri, önerileri ve geri bildirimleri alınarak ulaşım projeleri daha etkili ve kabul gören hale getirilebilir ve toplumsal katılımın artırılmasıyla şehir sakinleri ulaşım konusunda daha bilinçli olması ve sorumluluk hissetmesi sağlanabilir.
Sürdürülebilir kentsel hareketlilik için farkındalık oluşturma ve eğitim çalışmaları da önemli bir rol oynar. Toplumun, çevre dostu ulaşım seçenekleri konusunda bilinçlenmesi ve bu seçenekleri tercih etmesi için bilgilendirme ve eğitim programları düzenlenmelidir. Özellikle okullarda ve kamu alanlarında sürdürülebilir ulaşımın avantajları ve kullanımı konusunda bilinçlendirme çalışmaları yapılabilir.
Dünya genelinde birçok şehir, toplumsal katılımı ve farkındalığı artırmak için çeşitli projeler ve kampanyalar yürütmektedir. Örneğin, Kopenhag’da düzenlenen bisiklet festivalleri ve etkinlikler, bisiklet kullanımını teşvik ederken toplumsal farkındalık oluşturmayı hedefler. Singapur’da ise toplumun akıllı ulaşım sistemleri ve çevreci ulaşım seçenekleri konusunda bilinçlenmesi için kampanyalar düzenlenmektedir. Gelecekte, sürdürülebilir kentsel hareketlilik için toplumsal katılımın ve farkındalığın artırılması gerekmektedir. Bu doğrultuda, şehir yönetimleri ve sivil toplum kuruluşları iş birliği yaparak toplumun görüşlerini almalı, eğitim ve bilgilendirme programları düzenlemeli ve katılımcı planlama süreçleri oluşturmalıdır. Ayrıca, dijital platformlar ve sosyal medya da toplumun katılımını artırmak için etkili araçlar olabilir.
6. SHKP Uygulamaları
2000’li yıllarla birlikte, büyükşehirlerde artan nüfus ve trafik probleminin beraberinde getirdiği sorun ve riskler yönetimleri Sürdürülebilir Kentsel Hareketliliği sağlamak üzere SHKP çalışmalarına ve bu kapsamında planlanan çeşitli projeleri hayata geçirmeye zorlamıştır. Dünya genelinde sürdürülebilir kentsel hareketlilik uygulamalarına yönelik oluşturulan sürdürülebilir kentsel hareketliliğin başarılı örnekleri arasında Amsterdam’ın bisiklet kullanımını teşvik eden politikaları, Kopenhag’ın yayalar için özel alanlar oluşturan tasarımı ve Singapur’un akıllı ulaşım sistemleri sayılabilir. Bu şehirler, çeşitli ulaşım modlarını bütünleştirerek ve toplumun katılımını ile ulaşımda sürdürülebilirliği ağlamayı hedeflemektedir.
Amsterdam, dünya genelinde bisiklet kullanımını teşvik eden en başarılı şehirlerden biridir. Şehirdeki geniş bisiklet yolları, park edilmiş araçlar için ayrılmış alanlar ve bisiklet kullanımını teşvik eden politikalar, bu başarının temelini oluşturur. Amsterdam’da bisiklet kullanımı, toplu taşıma sistemleriyle entegre bir şekilde işler ve şehirdeki bisiklet paylaşım sistemleri de oldukça gelişmiştir. Ayrıca, bisiklet kullanımını teşvik eden kampanyalar ve eğitim programları da sürdürülebilir ulaşımın yaygınlaşmasını sağlamak üzere hayata geçirilmektedir.
Kopenhag, yayaların ve bisikletçilerin şehir içinde güvenli ve rahat bir şekilde hareket edebilmelerini sağlamak için benzersiz tasarımlara sahiptir. Şehirdeki geniş yaya yolları, yeşil alanlar ve araç trafiğinden ayrılan bölgeler, yayaların kent içinde özgürce dolaşabilmesine olanak tanır. Ayrıca, şehirdeki altyapı yatırımları ve bisiklet dostu tasarım politikaları da Kopenhag’ı sürdürülebilir kentsel hareketliliğin öncü şehirlerinden biri haline getirmiştir.
Singapur, akıllı şehir teknolojileri ve ulaşım sistemleri konusunda dünya çapında örnek bir şehirdir. Şehirdeki akıllı trafik yönetimi sistemleri, trafik sıkışıklığını azaltmada önemli bir rol oynar. Ayrıca, akıllı ödeme sistemleri, yolculuk planlama uygulamaları ve elektrikli araç teşvikleri de sürdürülebilir ulaşımın gelişimine katkı sağlamaktadır.
7. Sonuç ve Öneriler
Sürdürülebilir kentsel hareketlilik, şehirlerimizin geleceği için kritik bir öneme sahiptir. Politika yapıcıların, yerel yönetimlerin ve toplumun iş birliğiyle daha yeşil, erişilebilir ve sağlıklı şehirler oluşturulabileceği açıkça görülmektedir. Ancak tek taraflı ve tüm paydaşların yer almadığı planlama çalışmalarının da başarılı bir şekilde hayata geçirilmesi mümkün olmayacaktır. Bu sebeple planlamaların, kullanıcı dahil ulaşım alanındaki bütün aktörlerin, sivil toplum kuruluşları ve sektör temsilcilerin katılımları ile gerçekleştirilmesi büyük önem taşımaktadır. Ayrıca teknolojik yeniliklerin ve toplumsal bilinçlenmenin de yakın gelecekte bu alandaki gelişimleri hızlandıracağı ön görülebilmektedir, bu sebeple yerel yönetimlerin teknolojik gelişmeleri yakından takip etmesi gerekmektedir.
Sürdürülebilir kentsel hareketlilik, toplumun gücü ve sorumluluğuyla mümkündür. Toplumsal katılımın artırılması ve farkındalığın oluşturulması, daha yaşanabilir ve çevreci şehirlerin oluşmasına katkı sağlar. Gelecekte, toplumun aktif katılımıyla şekillenen ulaşım politikaları ve projeleri, daha sürdürülebilir ve adil bir ulaşım sisteminin oluşturulmasına olanak tanıyacaktır.
Son yıllarda birçok şehrimizin “Sürdürülebilir Kentsel Hareketlilik Planlaması” çalışmaları gerçekleştirdiği ve bu planlamaların uygulanmasına yönelik somut adımlar atmaya başladığı görülmektedir. Bu kapsamda hali hazırda uygulanmakta olan projeler olmakla birlikte, diğer şehirlerimiz için gelecekte sürdürülebilir ulaşımı sağlayabilmek üzere bir farkındalık oluşturması açısından önerileri paylaşmak isterim.
Hepsinden önce, özellikle büyükşehirlerimizde makul bir ekonomi çerçevesinde sürdürülebilirlikten bahsedebilmek için, kentsel göçün yönetilemez sınırları çoktan aştığı “obez şehir” lerden kurtularak, nüfusun coğrafyaya yayılması hem ulaşım özelinde hem de “Sürdürülebilir Şehirler” için olmazsa olmaz bir politika çerçevesi olacaktır. Hükümetimizin bu konuda yerel yönetimleri destekleyici ve yönlendirici politikalar geliştirmesi büyük önem taşımakta ve vakit kaybedilmeden atılması gereken adımların başında gelmektedir.
Bireysel taşıt trafiği ile doğrudan etkileşime giren ancak esnekliği ve nispeten ekonomik çözümler sağlaması nedeniyle otobüs, minibüs gibi karayolu sistemlerinin daha çevreci yakıt tipleri ile geliştirilmesi ve diğer ulaşım modları ile entegrasyonu arttırırken, yolculara erişilebilir ve konforlu alternatifler oluşturması,
Metrobüs (Bus Rapid Transit) gibi alternatif karayolu taşıma türleri ile tramvay, hafif raylı sistemler, metro gibi raylı sistem yatırımlarının hızlandırılarak yaygınlaştırılması ve diğer ulaşım türleri ile entegrasyonlarının arttırılması,
İstanbul gibi deniz ulaşımının mümkün olduğu şehirlerde toplu taşıma sistemlerinin deniz taşımacılığı ile entegrasyonlarının geliştirilmesi ve deniz ulaşımının daha etkin kullanımının sağlanması,
Mikro mobilite olarak tanımlanan ulaşım türlerinin güvenli ve konforlu kullanımına yönelik altyapının yaygınlaştırılması, (bisiklet, scooter, elektrikli motosiklet vb) mikro mobilite yollarının genişletilmesi ve şehir içi ulaşımda yayalara ayrılan bölgelerin artırılması ve muhafaza edilmesi,
Elektrikli araç kullanımının yaygınlaşmasını teşvik etmek üzere elektrikli araç şarj istasyonlarının arttırılması, altyapıların buna yönelik olarak hızla iyileştirilmesi,
Araç (Otomobil, bisiklet, e-scooter vb) paylaşım sistemlerini teşvik edecek politikalar geliştirilmesi, bu araçların yaya ve karayolu trafiği ile olumsuz etkileşimini azaltıcı önlemler alınarak altyapıların düzenlenmesi,
Ulaşımda teknolojik yatırım ve ar-ge faaliyetlerinin desteklenmesi, akıllı trafik yönetimi ile esnek ve doğru trafik yönetiminin sağlanması,
Şehir merkezlerinin daha geniş coğrafyalara yayılarak yönetilebilirliğinin arttırılması, otopark yatırımlarının yoğun şehir merkezlerindeki trafiği yönetilebilir düzeye çekme üzerine politikalar göz önünde bulundurularak planlanması ve sürücüleri teşvik edecek toplu taşıma entegrasyonlarının sağlanması,
Kaynaklar
Avrupa Birliği Mobilite ve Ulaştırma Komisyonu, https://transport.ec.europa.eu/
Avrupa Sürdürülebilir Kentsel Hareketlilik Planları Platformu, https://transport.ec.europa.eu/transport-themes/urban-transport/sustainable-urban-mobility-planning-and-monitoring_en
Ay, İ., “Kent İçi Ulaşımda Sürdürülebilirlik ve Mikro Mobilite”, Mimar ve Mühendis, 119, 34
Sürdürülebilir Kentsel Hareketlilik Planı (SUMP) Hazırlama ve Uygulama Rehberi, https://www.surdurulebilirhareketlilik.org/
İstanbul Kentsel Sürdürülebilir Ulaşım Planı, https://surdurulebilirulasim.istanbul
Sysoev, Anton & Kadasev, Dmitry & Lyapin, Sergey & Rizaeva, Yulia & Khabibullina, Elena. (2018). Conceptual Scheme Of Regional Module For Intelligent Transportation And Logistics System, (researchgate.net/publication/330343656)
Ulaştırma.info: Ulaştırmada Bilgi Kaynağı, https://ulastirma.info/
